کانه‌زایی طلا در پهنه های برشی شکل پذیر شکنا و شکنای منطقه معدنی زرترشت، پهنه سنندج سیرجان، جنوب باختر سبزواران

کانسار طلای زرترشت در بخش جنوب­خاوری پهنه سنندج- سیرجان قرار دارد. واحدهای سنگی رخنمون­یافته در منطقه که در حد رخساره شیست­سبز متوسط تا پایین دگرگون شده­اند، شامل مجموعه­ای از سنگ‌های آتشفشانی دگرگون شده با ترکیب مافیک تا حدواسط، واحدهای آتشفشانی- رسوبی دگرگون­شده و متا­بازیت هستند که دایک­های نفوذی بازی تا اسیدی در آنها نفوذ کرده­اند. سن این واحدها به پالئوزوییک پسین نسبت داده شده است. توالی‌های سنگی، تحت­تأثیر فازهای متعدد و شدید دگرشکلی، نظم اولیه خود را از دست داده و فابریک­های جدیدی را نشان می­دهند. نوع و شدت دگرشکلی یکسان نبوده، بلکه انواع دگرشکلی­ها به صورت پهنه­های برشی گذر از شکل­پذیر به شکنا تا شکنا در منطقه مشاهده می­شوند. کانه‌زایی طلا در پهنه­های برشی گذر از شکل­پذیر به شکنا و شکنا روی داده است. کانه­زایی طلا در پهنه­های گذر از شکل­پذیر به شکنا، دارای ژئومتری عدسی شکل و در جهت شیب و امتداد برگوارگی است. نتایج حاصل از تجزیه شیمیایی نمونه­های بخش‌های سیلیسی­شده این پهنه­ها، میزان طلا را بین 5/0 تا 95/7 گرم در تن نشان داده است. دگرشکلی در این پهنه­ها به صورت فابریک میلونیتی اولیه در حاشیه و بخش­ میانی پهنه، و فابریک­ شکنا در مرکز پهنه است. در پهنه­های برشی تیپ شکنا، بیشترین تمرکز طلا، در امتداد گسله­های عادی با روند N70W تا E-W و شیب به سمت جنوب است. این تیپ کانه‌زایی شامل رگه­ها و نوارهای  سیلیسی- سولفیدی طلادار بوده و به صورت ناپیوسته در گستره­ای به طول بیش از 5/1 کیلومتر مشاهده می­شود. نتایج حاصل از تجزیه شیمیایی نمونه‌هایی از پهنه سیلیسی- سولفیدی، میزان طلا را تا 2/17 گرم در تن و در مواردی تا 7/35  گرم در تن نشان داده است. واحدهای سنگی دربرگیرنده کانه‌زایی در پهنه­های برشی، تحت تأثیر دگرسانی قرارگرفته­اند. شدت و نوع دگرسانی در واحدهای مختلف، متفاوت است. از مهم‌ترین دگرسانی­ها،  دگرسانی کلریتی، اپیدوتی، سریسیتی، کربناتی، آرژیلی، سیلیسی و سولفیدی هستند. دگرسانی­ سیلیسی- سولفیدی، بیشترین گسترش را در بخش­ داخلی پهنه­های برشی داشته و منطبق بر پهنه­های طلا­دار است. بررسی­های انجام­شده نشان­دهنده ارتباط مکانی و زمانی دگرسانی با دگرشکلی است. از نظر مکانی، این ارتباط توسط انطباق پهنه­بندی دگرسانی و دگرشکلی مشخص می­شود. از سوی دیگر، فضاهای خالی که در طی دگرشکلی شکل­پذیر و فرایند میلونیتی­شدن هم‌روند با برگوارگی به وجود آمده­اند و نیز ریزشکستگی­های موجود در پورفیروکلاست­ها که در حین جریان کاتاکلاستیکی بلورها ایجاد شده­اند، هر دو توسط کوارتز و پیریت­ مرحله گرمابی به طور همزمان پرشده­اند که این خود بیانگر همبستگی زمانی دگرسانی و دگرشکلی است. نکته جالب این که، تغییرات عیار طلا با دگرشکلی و دگرسانی ارتباط نزدیک دارد. این ارتباط توسط نتایج حاصل از تجزیه شیمیایی نمونه­های برداشت­­شده از ترانشه­ها و تونل­ها که هم‌روند و یا عمود بر برگوارگی واحدهای سنگی حفر شده­اند، مشخص می‌شود، به طوری که عیارهای بالای طلا به بخش­های سیلیسی و سولفیدی­ به‌شدت دگرشکل (میلونیتی و اولتراکاتاکلاسیتی) و پهنه­های سیلیسی- سولفیدی طلاداری که در بخش داخلی پهنه­های دگرسانی قرارگرفته­اند، تعلق دارند. کانی­‌شناسی ماده معدنی تقریباً ساده بوده و شامل پیریت و پیریت آرسنیک­دار و مقادیر بسیار ناچیزی گالن و اسفالریت است. بر اساس مطالعات میکروسکوپی، طلا به صورت آزاد و الکتروم وجود دارد. همچنین، تجزیه ­­میکروپروب الکترونی و میکروسکوپ ­الکترونی، نشان­دهندة حضور طلا در شبکه کانه­های سولفیدی است. بر اساس این مطالعات، طلا با فاز پیریت و پیریت­آرسنیک­دار مشاهده می­شود. همچنین این مطالعه‌ها بیانگر حضور نقره در شبکه سولفیدها و درون باطله سیلیسی است. مطالعات انجام­شده در مقیاس­های مختلف، عوامل کنترل­کننده تمرکز کانه­زایی در کانسار زرترشت را پهنه­های برشی (شکل‌پذیر- شکنا و شکنا) و دگرسانی (سیلیسی و سولفیدی) نشان می­دهد. مقایسه ویژگی­های اصلی کانسار زرترشت با کانسارهای طلای تیپ کوهزایی حاکی از آن است که کانسار زرترشت از نظر ویژگی­های زمین­شناسی و کانه‌زایی، بیشترین شباهت را  با این تیپ از کانسارها دارد.